Avrupamerkezciliğin etüt alanı: ‘Mısır-bilim’

Modernlik anlatılarında Antikçağ ile çağdaş Avrupa arasındaki bağlantıyı diğer kültürel formasyonları yadsıyarak kuran Avrupamerkezci söylemlerin etüt alanıdır Mısır-bilim.

Avrupamerkezcilik, Avrupa kültürünün diğer kültürlere nazaran daha üstün ve yetkin olduğunu vurgulamanın entelektüel ve felsefî bir aracı olarak modern kültürün kılcallarına kadar işlemiş bir eğilimdir. Bu açıdan Avrupamerkezcilik Batılı global güç ağının bir arada durmasını sağlayan söylemlerin en önemlisidir. 

Özellikle modernlik anlatılarında Antikçağ ile çağdaş Avrupa arasındaki bağlantıyı diğer kültürel formasyonları yadsıyarak kuran Avrupamerkezci söylemlerin en belirgin olduğu alanlardan birinin Mısır-bilim olduğu keşfinin yön verdiği bir kitap El Daly’nin Kayıp Binyıl’ı. 1822’de Batı dünyası hiyerogliflerin nihayet çözüldüğü haberiyle çalkalanır ve ardından Eski Mısır uygarlığını keşif çalışmaları başlar. Champollion ve Thomas Young gibi Mısırbilim’in kurucu babalarının eserlerinde Mısır’ın Müslümanlar tarafından fethi sonrasında Firavunlar dönemi Mısır’ına ilişkin herhangi bir çalışmanın olmadığı, Müslüman Araplar’ın kendilerinden önce ya da kendilerinden başka kültürlere “meraksız” ve” ilgisiz” olduğu bazen zımnen bazen de açıkça iddia edilir. El Daly kitabında bu iddiayı çürütücü hamlelerle Orta Çağ’a geri dönüyor ve daha önce nadiren kullanılan kaynaklara yönelerek, İslam dünyasında yüzyıllar önce hiyerogliflerin çözümü konusunda ilk adımların atıldığını ve Eski Mısır hakkında geniş bir bilgiye sahip olunduğunu ileri sürüyor.

El Daly, Mısırbilim’e ilişkin kaynaklarda klasik dönemle Avrupa aydınlanması arasındaki bin yıllık dönemde rastlanan atıf yokluğunu aşmayı kendine amaç edinir bu yüzden. Avrupamerkezli yaklaşımların, sözgelimi Mommsenn’in İslamiyet’i Helenizmin celladı olarak tasvirinin de besleyip büyüttüğü bu boşluğun Ortaçağ İslam kaynaklarının sümenaltı edilmesinden kaynaklandığı açıktır El Daly’e göre. Ona göre Müslüman-Arap yazarların eski Mısır’a yaklaşımı aydınlanmış Avrupalılar’ın bakışında farklıdır. Onlar eski Mısır’a dair incelemeler yaparken Kur’an’ı doğrulamaya çalışmazlar. Elbette en temel motivasyon kaynakları Kur’an ve Hz. Peygamber’in hadisleridir. Ancak bunlar tarihsel ve arkeolojik araştırmalarla doğrulanmaya ihtiyaç duyan kayıtlar değildirler.

Kayıp Binyıl’ı ararken...

El Daly’nin Kayıp Binyıl’ı Avrupamerkezi ve Oryantalist yaklaşımların İslamiyet, Müslüman kültürün kendisinden önceki ya da çağdaşı diğer kültürlerle ilişkisi, Müslümanların kültürel açıklığı ya da kapalılığı konularında ileri sürdükleri birçok tezi de çürüten bir çalışma olarak son derece değerli. Bunu Mısırbilim gibi Türkiye’de az bilinen bir disiplin içinde gerçekleştirmesi de kitabın değerini bir kat daha artırıyor. 

Kayıp Binyıl: İslam Dünyasında Hiyeroglifler ve Eski Mısır, Okasha El Daly, Çev. Ümran Küçükislamoğlu, İthaki, 2013

[email protected]