Geçimlik olmayan ekonomi: Gölge iş

Karşılığı maaşla ödenmeyen ancak hane halkının piyasadan bağımsızlaşmasına hiçbir katkısı olmayan yeni bir emek türünün ortaya çıkışından söz ediyor İvan Illich.

Türkçe’de Okulsuz Toplum, Şenlikli Toplum gibi kitaplarıyla belli bir popülerlik düzeyi yakalamış, alternatif düşünür ve tarihçiler arasında farklı bir yere sahiptir Ivan Illich. Kendi tarihçiliğini anlatırken “Bir tarihçi olarak tamamen yeni olma iddiası taşıyan her şeye şüpheyle yaklaşırım. Bir fikrin öncüllerini tespit edemezsem, derhal bunun aptalca bir fikir olduğundan şüphe ederim. Eğer geçmişte yaşamış insanlardan tanışık olduğum ve hayalimde beni şaşırtan şey hakkında tartışabileceğim birisini bulamazsam kendimi son derece yalnız ve bugünkü kısıtlı ufkuma mahkûm kalmış hissederim” diyen Illıch, Gölge İş adıyla Türkçe’ye çevrilmiş kitabında modern ekonomi içinde pek görülmeyen farklı bir sektörün yükselişine odaklanıyor. Illıch’e göre, sözgelimi “öğretilmiş anadil eğitimi” bu sektöre dahil bir faaliyet.

Ücreti-ücretsiz emek 

Karl Polanyi’nin modern tarihi piyasa ekonomisinin ‘ilişiksizleşme’ süreci olarak tarif edişine katıldığını belirten Illıch benzeri olmayan modern ve ilişiksizleşmiş ekonomiyi, formel ekonomi bilimine ait kavramların rahatça uygulanabileceği bir perspektif kullanarak incelemiyor. Daha çok bu “ilişiksizleşme” sürecinin gölgede kalan yanıyla ilgilenen Illich, kendi sözleriyle, “Gölge ekonominin formel ekonomi kategorisine dahil olmayan ve antropolojinin geçimlik kültürlere dair araştırmalarında kullanabileceği özelliklerini tarif etmek istiyorum. 19. yy başlarının tarihine baktığımda parasallaştırmanın ilerleyişi ile birlikte parasallaşmamış ve diğerini tamamlayan bir yarıkürenin ortaya çıktığını görüyorum. Bu iki yarıküre eşit derecede, ama farklı şekillerde, endüstri öncesi toplumların genel yapısına yabancı. Her ikisi de çevrenin kullanım değerini ortadan kaldırıyor ve geçimlik ekonomiyi yok ediyor.”

Karşılığı maaşla ödenmeyen ancak hane halkının piyasadan bağımsızlaşmasına hiçbir katkısı olmayan yeni bir emek türünün ortaya çıktığını gözlemleyen Illich, bu emek türünün başlıca örneğini ise ev kadınının geçimlik olmayan, yani evsel alanda yaptığı faaliyetler olduğunu söylüyor. Bir nevi gölge iş olan bu yeni faaliyet türü, Illich’e göre, evin parasını kazanan kişinin ortaya çıkışı için de gerekli koşuldur. Illich’e göre, modern ücretli emek kadar yeni bir fenomen olan gölge iş, meta-yoğun toplumun bekası için daha gerekli bile olabilir. Bunun geçime odaklı halk kültürlerine has vernaküler etkinliklerden farkı ise Illich’in en çok zorlandığı ama en verimli olduğu konuyu oluşturuyor. 

Sinema eleştirisiyle siyaset